Door haar broer als een drammer met een groot hart getypeerd. Hare Koninklijke Hoogheid Prinses Laurentien. "Als ik ergens in geloof dan zal ik niet snel opgeven. En als dat drammen heet, dan is dat maar zo."
Hebben de interviews en speeches die u in het kader van De week van de Analfabetisering moest geven af en toe ook wel eens voor een slapeloos nachtje gezorgd?
Het gaat deze week niet om mij. Het gaat om het onderwerp. En als dat goed voor het voetlicht komt, ben ik meer dan tevreden. Ik merk wel dat ik de lat steeds hoger leg, waardoor het ook steeds spannender wordt. Het begon ooit kleiner met ‘De dag van de Analfabetisering’, en nu is het ‘De week van de Analfabetisering’. Dat moet je iedere keer wel weer op de agenda zien te zetten. En het is natuurlijk spannend wat er na de week beklijft.
En dat mensen niet denken: jaja, nu weten we het wel van dat analfabetisme...
Dat is één van de uitdagingen waar we nu voor staan. Onderwerpen kunnen het ene moment heel erg op de agenda staan, maar het volgende moment ineens verdwenen zijn. Dat is in het verleden bijvoorbeeld ook met het milieu gebeurd. Dat vind ik jammer. Ik wil niet dat analfabetisme een mode-onderwerp wordt. Maar het wordt natuurlijk wel steeds lastiger. Een aantal jaar geleden was analfabetisme in Nederland nog totaal onbekend. Nu is het nieuwe er wel van af. Maar gelukkig gebeuren er heel veel goede dingen. Ook op televisiegebied. Ik vind het bijvoorbeeld fantastisch wat Lucille Werner met haar Lingo speciaal voor laaggeletterden teweeg brengt. Het landelijke telefoonnummer (0800-23344, red.) stond daarna echt roodgloeiend. En ook Catherine Keyl heeft een aantal jaren geleden een programma over het onderwerp gemaakt. Daar hebben mensen het nu nog over. Mijn droom is nu dat er een laaggeletterd personage in een soap komt. Ervan uitgaande dat soaps een afspiegeling zijn van de samenleving, vind ik het ongelooflijk dat dat nog steeds niet is gebeurd. Het is toch verrassend als iemand in een soap ineens laaggeletterd blijkt zijn!
Geruime tijd voor uw huwelijk, was u al betrokken bij dit onderwerp. Al tijdens uw studie journalistiek in de Verenigde Staten maakte u een radioreportage over analfabetisme. Kunt u zich het moment nog voor de geest halen waarop u voor het eerst geraakt werd door het onderwerp?
Dat herinner ik me echt nog als de dag van vandaag. Ik weet zelfs nog precies de plaats waar het instituut stond. Waar het gebeurde. Een groep volwassenen had op late leeftijd leren lezen en schrijven, en presenteerden daar voor het eerst een boekje met hun ervaringen, gedichten of verhalen. Dat bleek heel emotioneel te zijn. Hun hele leven hadden ze gehoord dat ze niks konden. Altijd werd er gezegd dat ze dom waren. En nu ze hadden leren lezen en schrijven, zag je in één keer een gevoel van eigenwaarde naar boven komen. Dat was prachtig om te zien. Toen ik later in Brussel werkte en naast mijn werk iets als vrijwilligster wilde doen, heb ik dan ook geen moment geaarzeld. Ik wilde analfabeten lesgeven.
Wat vindt u het schrijnendst aan hun situatie?
Ik spreek heel veel mensen en wat ze eigenlijk allemaal zeggen is: het gevoel te hebben in een isolement te verkeren. En het gevoel dat je er niet toe doet. Ze denken namelijk vaak dat ze de enige zijn met dit probleem. Daarom schamen ze zich en houden ze het geheim. Mensen raken ook heel bedreven in het verzinnen van smoezen. Ik heb een keer gehoord van een man die een schrijftoets moest doen en zijn eigen arm met een bijl heeft verwond, zodat hij in een mitella kon verschijnen en niet mee hoefde te doen. Laaggeletterdheid heeft zo’n impact op je leven. Allerlei dingen worden erdoor bemoeilijkt. Je durft de trein en de bus niet te nemen. Je bent bang om boodschappen te doen, want straks hebben ze de labels veranderd. Je gaat nooit op reis uit angst te verdwalen omdat je de naambordjes van de straten niet kunt lezen. Constant word je geconfronteerd met iets wat je niet kunt. Dat doet pijn.
Springen de tranen u wel eens in de ogen?
Dat gebeurde toen ik een aantal jaar geleden een man ontmoette die 25 jaar lang voor zijn vrouw verborgen had gehouden dat hij niet kon lezen en schrijven. Je kunt wel nagaan wat een enorm gevoel van onzekerheid en stress dat met zich meebracht. Dag in dag uit rondlopen met zo’n groot geheim. Altijd bezig om een deel van wie je bent te verdoezelen. Uiteindelijk heeft hij het opgebiecht en heeft hij leren lezen en schrijven. Maar toen hij dit verhaal tien jaar na dato aan mij vertelde, moest hij nog huilen. Hij zei: “hier kom ik nooit meer overheen.” Hij had zich zo lang geschaamd voor zichzelf, dat er een zwarte plek op zijn ziel was ontstaan. En die kreeg hij niet meer weg. Hij heeft niks fouts gedaan! En toch schaamt hij zich. Dat is vreselijk. Daar kan ik echt.... daar kan ik echt verdrietig om worden.
Gaat het onderwerp u ook zo aan het hart omdat u zelf als jong meisje lastig aansluiting vond in Tokyo, waar u destijds met uw ouders naar toe verhuisde?
Ik ken door die periode wel het gevoel buitengesloten te zijn als gevolg van een taalbarrière. Enerzijds doordat je als westers persoon niks van het Japanse schrift begrijpt. Je loopt over straat maar je ziet aan het uithangbord niet waar de bakker is, en waar de bank. Maar wat nog dieper ging, was het gevoel dat ik had op de Franse school waarop ik terecht kwam. Ik had wel schoolfrans gehad, was naar Franse zomerkampen geweest, mijn moeder was zelfs lerares Frans, maar toch begreep ik niet veel van het ratelende Frans van mijn klasgenoten. En dan kunnen kinderen hard zijn. Ik werd totaal niet opgenomen. Dat is wel een heel heftige ervaring geweest.
Is dat met name heftig vanwege het eenzame gevoel? Of meer vanwege de onzekerheid?
Ja, het gevoel van.... Ik was 16 jaar. Ik was vanuit Nederland een heel andere soort sfeer gewend. In Nederland had ik vriendjes en vriendinnetjes, en was ik heel actief in de klas. En dan kom je in één keer in een situatie terecht waar je die aansluiting niet vindt. Puur door de taal. Ik voelde me geïsoleerd en daar kwam ook een gevoel van onzekerheid uit voort. Je raakt je bakens kwijt. Dat is het. Daarmee wil ik niet zeggen dat ik weet hoe het is om ongeletterd te zijn. Maar het is wel een heel belangrijke ervaring in mijn leven geweest.
Bent u sinds die tijd gevoeliger voor mensen die buitengesloten worden?
Het gevoel van social justice heb ik altijd wel gehad. Daar ben ik echt mee opgegroeid. Van huis uit heb ik heel erg meegekregen dat iedereen een kans moet hebben. Dus het zat al wel in me, denk ik.
Werkte het voor u ook als een bevrijding toen u de Franse taal onder de knie kreeg? Of ging het daar te geleidelijk voor?
Nee, dat was wel één specifiek moment. Het was een paar maanden later, en ik zat met mijn klasgenoten in de salle de recreation. Een overblijflokaaltje waar we tussen de lessen door zaten. Mijn klasgenoten hadden het erover hoe stom ze de Engelse les vonden. Terwijl Engels nou net de enige les waarin ik wel mee kon komen. En waar ik me zeker voelde. Toen ze vervolgens de leraar gingen afkraken, wat een heel aardige man was, heb ik een enorme tirade afgestoken. In vloeiend Frans! Het was echt een ontlading. Iedereen viel steil achterover. Inclusief ikzelf, haha.
En toen ging u op wolkjes naar huis...
Het was wel een soort wow-moment, ja. En vanaf dat moment werd ik ook opgenomen in de klas. Iedereen was zo verbaasd. Maar zo werkt taalverwerking dus. Zes weken lang had ik die taal blijkbaar als een spons opgenomen.
U lijkt de lat voor uzelf altijd hoog te leggen. Naast uw inzet op het gebied van laaggeletterdheid werkt u vijftig uur in de week als zelfstandig communicatieadviseur. Stoort u zich daardoor ook wel eens aan de hoofdpersoon uit de documentaire Ongeletterd die bij meer dan vier uurtjes per dag werken al behoorlijk ontmoedigd kan zijn?
Nee. Want dan ga je aan het feit voorbij dat er ook mensen zijn die van huis uit geen gevoel van eigenwaarde en zelfvertrouwen hebben meegekregen. Een aantal jaren geleden reikte ik certificaten uit aan volwassen die de cursus analfabetiseringsambassadeur hadden afgerond. En weer zag ik die enorme emoties op het podium. Ik dacht: dat kan niet alleen vanwege dat certificaat zijn. Door veel met mensen te spreken realiseer ik me dat het over iets heel anders gaat. Veel van hen hebben nooit van hun ouders te horen gekregen dat ze iets goed deden. Nóóit. Sommige van die leerlingen waren zestig jaar, en hoorde voor het eerst van hun leven: dat heb jij goed gedaan. En dat terwijl ze voor hun vrienden en familie op het podium stonden, een bloemetje kregen en iedereen klapte. De rillingen lopen dan over mijn rug.
U bent ooit door uw broer getypeerd als een drammer met een groot hart. Kunt u zich daarin vinden?
Als ik ergens in geloof dan zal ik niet snel opgeven. En als dat drammen heet, dan is dat maar zo. Ik geloof er in dat als je de kans hebt gekregen, je die ook moet benutten. Zo ben ik opgevoed. Dus ook mijn broer, haha. Zo sta ik nu eenmaal in het leven.
En wanneer bent u tevreden? Is er een bepaald einddoel dat u voor ogen heeft waarover u fantaseert in bed?
Er zijn 1,5 miljoen laaggeletterden in Nederland. Maar wereldwijd gaat het om 800 miljoen analfabeten en zo’n 80 miljoen kinderen die niet naar school gaan. Ik heb natuurlijk een internationale achtergrond. Dus het zou logisch zijn om ook in een internationale context aan dit onderwerp te werken. Een droommoment zou natuurlijk ook zijn dat alle kinderen die van school komen, kunnen lezen, schrijven en rekenen. Dus mijn droom zou zijn dat het immense belang onderwijs voor iedereen buiten kijf staat. John F. Kennedy heeft ooit gezegd: “if you think education is expensive, try ignorance”.
Dus voorlopig zien we u nog niet luierend op de bank?
Haha nee. Ik denk sowieso niet dat u mij daar snel zult vinden. Ik heb van de natuur best veel energie gekregen. En, afgezien van mijn gezin natuurlijk, is er nog zo veel te doen op het gebied van taal, onderwijs, lezen en schrijven. Maar ik hou ervan om bruggen te slaan. Daar komt mijn gedrevenheid vandaan. Ik vind het gewoon geweldig om te doen. Eerlijk gezegd kan ik het ook gewoon niet laten.